تاریخچه مختصر راه آهن : تحولی عظیم در حمل و نقل
مقدمه
راه آهن، یکی از مهم ترین اختراعات بشر و نقطه عطفی در تاریخ حمل و نقل است که تأثیر شگرفی بر اقتصاد، اجتماع و فرهنگ جوامع گذاشته است. این شبکه پیچیده از ریل ها و لوکوموتیو ها، تحولی عظیم در نحوه جابجایی کالاها و مسافران ایجاد کرد و به توسعه صنعتی و شهری بسیاری از کشور ها کمک شایانی نمود. در این مقاله، به بررسی تاریخچه راه آهن، از آغاز تا به امروز، خواهیم پرداخت.
راه آهن چیست ؟
راه آهن از دو ریل فولادی با فاصله عرضی ثابت تشکیل شده است که بر روی بستر مسیر احداث می گردد. آلات ناقله توسط چرخ های فولادی خود بر روی ریل ها حرکت نموده و هدایت می شوند. مجموعه چرخ ها با اتصال به قطار و نوعی کشنده، شیوه ای از حمل و نقل زمینی را ایجاد می نمایند که به آن راه آهن اطلاق می شود.
تاریخچه راه آهن
در سال 1556 میلادی مهندسین آلمانی راه حل جدیدی پیدا کردند، بدین ترتیب که در طول معدن دو رشته الوار در دو خط موازی قرار دادند و سپس ارابه های حامل ذغال را بر روی این دو خط چوبی بکار انداختند و چون در بعضی معادن سطح اتکا الوارهای چوبی بسیار سست و مقاومت آن کم بود مجبور شدند زیر الوارها را با قطعات مسطح و مکعب سنگ بپوشانند. در سال 1814 فردی انگلیسی به نام « استفنسن » موفق به ساختن لکوموتیو شد و او بود که برای اولین بار محور چرخهای لکوموتیو را به وسیله اهرم به هم متصل کرد. از این رو اولین قدم در راه ابداع ریل برداشته شد.
قبل از اینکه لوکوموتیو های بخار دنیای حمل و نقل را متحول کنند، جابجایی واگن ها به وسیله ی اسب انجام می شد. این سیستم ساده، اما مؤثر، اولین قدم ها در جهت توسعه فناوری راه آهن بود.
چرا این سیستم جای خود را به لکوموتیو های بخار داد ؟
1 – محدودیت‌های نیروی اسب : اسب ها موجوداتی زنده هستند و به استراحت، غذا و آب نیاز دارند. همچنین، توان آن ها محدود است و نمی‌توانند بارهای سنگین را در مسافت های طولانی حمل کنند.
2 – سرعت کم : سرعت حرکت این قطارها بسیار کم بود و برای جابجایی سریع کالاها و مسافران مناسب نبود.
3 – هزینه بالا : نگهداری و تغذیه اسب ها هزینه زیادی را در بر داشت.
4 – آلودگی محیط زیست : اسب ها در هنگام حرکت، فضولات تولید می‌کردند که باعث آلودگی محیط زیست میشد.
اهمیت تاریخی این قطارها
با وجود محدودیت های فراوان، این قطارهای اولیه نقش مهمی در توسعه فناوری راه آهن ایفا کردند. آن ها نشان دادند که استفاده از ریل ها برای جابجایی بار و مسافر می‌تواند بسیار کارآمدتر از روش‌های سنتی باشد. همچنین، این سیستم به عنوان یک آزمایشگاه طبیعی برای مهندسان و مخترعان عمل کرد و آن ها را به سمت توسعه لکوموتیو های بخار و بهبود فناوری راه آهن سوق داد.
اولین لوکوموتیو در سال 1825 میلادی از کارخانه خارج شد و به عنوان یک وسیله حرکتی که فقط بر روی خط آهن حرکت می کند مورد آزمایش قرار گرفت، سرعت این لوکوموتیو زیاد نبود و از همین رو تا سال 1830 میلادی فقط از آن برای کشیدن قطار های باری استفاده می شد، لذا قطار های مسافری که به سرعت بیشتری احتیاج داشتند با اسب حرکت می کردند.
اولین قطاری که با لکوموتیو حرکت کرد در نیوکاسل در مسیر شهرهای استاکتون- دارلینگتون به انگلستان بود که فاصله آن دو شهر 39 کیلومتر بود. این قطار که با لکوموتیو حرکت می کرد در سال 1825 میلادی این مسیر را طی کرد. این نوع لکوموتیو ها با بخار کار می کردند و دیگ مربوطه به صورت عمودی در آن تعبیه شده بود و اهرمی که به وسیله میله پیستون حرکت می کرد از طریق میله بلندی، محوری را می چرخاند که قطر آن 240 میلیمتر بود به این ترتیب سرعتی دو برابر سرعت یک فرد پیاده تامین می شد. این لکوموتیو ها در واقع اولین لکوموتیو های اختراعی بودند ولی در طول تاریخ این اختراع کامل و کامل تر شده و با به کارگیری آنها در کشور های مختلف و ایجاد خط آهن کلیه وسایل مربوط به خط آهن اعم از لکوموتیو، قطار مسافری و باری سیر تکاملی خود را طی کرده اند. اینگونه که لوکوموتیو احتیاج به خط آهن و راه داشته و می بایستی همزمان با پیشرفت اختراع لکوموتیو راه ارتباطی نیز قابل استفاده تر می شد، در سال 1830 میلادی در آمریکای شمالی راه چارلستون – گوستا ساخته شد. در سال 1832 در فرانسه راه آهن سنت اتین – لیون به وجود آمد. در سال 1835 در آلمان قسمتی از راه نورنبرگ- فورت احداث شد. در سال 1837 در روسیه ساختمان قسمتی از مسیر زارار سکسلسکی به پایان رسید و در سال 1838 در اتریش قسمتی از مسیر ایزر فردیناند- نوردبون ساخته شد.
در کشورهای دیگر نیز خط آهن به تدریج توسعه یافت. بعد ها در سال 1912 و 1913 موتورهای دیزلی روی کار آمدند به طوری که توانستند بزودی جایگزین موتور های بخار شوند.
تاریخچه راه آهن ایران
در ایران اولین بار در سال 1888 اولین خط راه آهن تهران-ری به طول 8 کیلومتر توسط بلژیکی ها ساخته شد. در سال 1915 راه آهن تبریز –جلفا به طول 146 کیلومتر توسط روس ها ساخته شد سپس در سال 1916 خط آهنی بین کویته پاکستان تا زاهدان به طول 92 کیلومتر به دست انگلستان توسط هندی ها ساخته شد که در حوالی بوشهر و برازجان تا سال 1298 چند خط راه آهن کوچک دیگر نیز تاسیس شد. در سال 1304 هجری شمسی ساخت راه آهن سراسری در مجلس تصویب شد که در سال 1306 کلنگ آن به زمین زده شد و در شهریور 1317 این راه آهن از بندر ترکمن تا بندر امام خمینی به طول 1390 کیلومتر مورد بهره برداری قرار گرفت.
یکی از شاهکار های راه آهن ایران پل ورسک است که در زمان رضا خان توسط آلمانی ها در طول جنگ جهانی دوم در شهرستان سوادکوه در مازندران به رهبری سر مهندس اتریشی خود والتر اینگر ساخته شد که با ابزار آلات بسیار ساده مانند دینامیت و دریلر دستی ساخته شد است که در آن دوران به اسم پل پیروزی نامیده میشد. رضا خان شخصا برای افتتاح این پل به سواد کوه رفت و به دستور او سر مهندس اتریشی مجبور شد که در هنگام عبور اولین قطار در زیر پل قرار گیرد تا در صورت خراب شدن این پل اولین کشته آن خودش باشد. در این پل هیچ سازه فلزی استفاده نشده است دهانه قوس اصلی آن 66 متر و ارتفاع آن از ته دره 110 متر است و طول کلی آن 72/3 متر است و در زمان خود هزینه ای معادل 2 میلیون و ششصد هزار ریال(2600000) داشته است.
تحولات پس از انقلاب اسلامی
پس از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷، روند توسعه خطوط ریلی ادامه یافت. برقی کردن خطوط، یکی از مهم‌ترین اقدامات در این دوره بود که نخستین قرارداد آن برای مسیر تبریز-جلفا در سال ۱۳۵۴ منعقد شد و نهایتاً در سال ۱۳۶۱ به پایان رسید. همچنین، وزارت راه و شهرسازی مسئولیت توسعه شبکه ریلی را بر عهده گرفت.
به منظور توسعه راه آهن برقی در سال ۱۳۸۶ قراردادی برای برقی کردن مسیر تبریز – آذرشهر با راه آهن روسیه منعقد گردید.
تکامل قطار ها از ابتدا تا کنون
قطارها در ابتدا به وسیله ی اسب حرکت می کردند. سپس پس از گذشت سال ها و اختراع موتور های بخار و رفع نواقص آنها، لکوموتیو های بخار پا به میدان گذاشتند و از همین رو قطار های بخار به مرور زمان پیشرفته تر شدند و نقش بسیار موثری در صنعت حمل و نقل ریلی باری و مسافری داشتند. در سال های بعد و با اختراع موتور دیزل قطار های با لکوموتیو دیزل جایگزین لکوموتیو های بخار قدیمی شدند که تا امروزه نیز از این نوع لکوموتیو ها در صنعت ریلی استفاده می شود. به منظور رفع مشکلاتی چون آلودگی ایجاد شده از مصرف سوخت های فسیلی، و همچنین گسترش حمل و نقل ریلی مسافری، قطار های برقی ساخته و امروزه در حمل و نقل ریلی استفاده می شوند. قطار های برقی پیشرفته نیز از سرعت حرکت بالایی برخوردار هستند. از این قطار ها بیشتر برای حمل و نقل درون شهری مانند قطار شهری و مترو استفاده می شود.
قطار های مغناطیسی (مگلو) غول های سرعت در بین سایر انواع قطار ها می باشند. سرعت این قطار ها به ۶۰۰ کیلومتر بر ساعت می رسد و همچنین این قطار ها از امنیت بالایی نیز برخوردار هستند.
سیر تکامل قطار ها از زمان های قدیم تا به امروز را می توانید در عکس زیر مشاهده نمایید :
نتیجه گیری
راه آهن یکی از مهم ترین اختراعات بشر است که نه تنها موجب تسهیل حمل و نقل شده بلکه تأثیرات اجتماعی و اقتصادی عمیقی نیز داشته است. تاریخچه آن نشان دهنده پیشرفت فناوری و تغییرات اجتماعی است که همچنان ادامه دارد. ایران نیز با توسعه شبکه های ریلی خود، نقش مهمی در این تحول جهانی ایفا کرده است.
