تحلیل ایمنی و عوامل مؤثر بر حوادث ریلی
مقدمه
با وجود پیشرفت های چشمگیر در فناوری و مدیریت حمل و نقل ریلی، حوادث همچنان رخ می دهند و پیامد های سنگینی به همراه دارند. آمار های اتحادیه اروپا نشان می دهد که تعداد تلفات حوادث ریلی در سال های اخیر کاهش یافته است، اما همچنان بیش از نیمی از تلفات مربوط به افراد غیر مجاز روی خطوط و حدود یک چهارم مربوط به کاربران تقاطع های هم سطح است. درک عمیق عوامل مؤثر بر وقوع این حوادث، گام نخست برای ارتقاء ایمنی در این صنعت است.
عوامل مؤثر بر حوادث ریلی
1 – عوامل انسانی :
– اشتباهات اپراتور، خستگی، حواس پرتی و آموزش ناکافی از مهم ترین عوامل انسانی هستند که می توانند به وقوع حادثه منجر شوند.
– عدم رعایت دستور العمل ها، خاموش کردن سیستم های کنترلی یا نادیده گرفتن هشدار ها به دلیل بی اعتمادی به سیستم نیز از جمله عوامل خطرساز است.
2 – عوامل فنی و زیرساختی :
– شکست ریل یا جوش ها، نقص در چرخ ها و یاتاقان ها، و خرابی تجهیزات از رایج ترین علل فنی واژگونی قطارها هستند.
– در سرعت های پایین، عوامل مرتبط با خط و خطای انسانی (مانند استفاده نادرست از سوزن ها) بیشتر دیده می‌شود، در حالی که در سرعت های بالا، نقص تجهیزات نقش پررنگ تری دارد.
– طراحی نامناسب ایستگاه ها، علائم هشدار ناکافی و نقص در سیستم های کنترل ترافیک نیز ریسک حادثه را افزایش می دهد.
3 – عوامل محیطی و شرایط جوی :
– شرایط نامساعد جوی (باران، برف، مه)، کاهش دید و لغزندگی سطح جاده و ریل، احتمال تصادف و شدت آسیب ها را افزایش می دهد.
– زمان وقوع حادثه (مثلاً نیمه شب تا صبح)، نوع وسیله نقلیه، و حجم ترافیک نیز بر شدت و احتمال وقوع حادثه مؤثرند.
راه های کنترل و کاهش شدت حوادث ریلی
1 – ارتقای آموزش و فرهنگ ایمنی : آموزش مستمر و هدفمند کارکنان و مسافران درباره خطرات و نحوه واکنش صحیح در شرایط بحرانی، کاهش خطا های انسانی و افزایش آمادگی برای مقابله با حوادث را به دنبال دارد.
2 – نوسازی و نگهداری منظم ناوگان و زیرساخت ها : جایگزینی تجهیزات فرسوده، بازرسی های منظم و استفاده از فناوری های نوین برای پایش وضعیت خطوط و ناوگان، احتمال بروز و شدت حوادث را به طور چشمگیری کاهش می دهد.
3 – استفاده از سیستم های کنترل اتوماتیک و فناوری های پیشرفته : تجهیز خطوط به سیستم های کنترل اتوماتیک قطار و سیگنالینگ هوشمند، کنترل سرعت و جلوگیری از خطا های انسانی را تضمین می‌کند و در صورت بروز حادثه، شدت آن را کاهش می‌دهد.
4 – تقویت قوانین و نظارت بر اجرای آن ها : به روزرسانی دستورالعمل ها و استاندارد های ایمنی و اطمینان از اجرای دقیق آن ها، نقش مهمی در کاهش شدت حوادث دارد.
5 – ایجاد و تمرین برنامه های واکنش اضطراری : تدوین برنامه های جامع واکنش به بحران، شبیه سازی شرایط اضطراری و آموزش نحوه استفاده از تجهیزات ایمنی به کارکنان و مسافران، می تواند تلفات و خسارات را به حداقل برساند.
6 – توجه به شرایط محیطی و طراحی ایمن : استفاده از دیوار های حائل، حصار های ریزش‌گیر، و طراحی مناسب بستر خط برای مناطق پرخطر، از جمله راهکار های کاهش شدت حوادث ناشی از عوامل طبیعی است.
نقش فناوری‌های نظارتی و سیستم‌های هشدار در کاهش شدت حوادث ریلی
1 – کاهش خطا های انسانی و افزایش دقت کنترل حرکت قطار ها : سیستم های کنترل قطار و سیگنالینگ پیشرفته، مانند سیستم های کنترل اتوماتیک قطار ATC و سیستم حفاظت اتوماتیک قطار، به طور مداوم سرعت و موقعیت قطار را رصد می‌کنند و در صورت تخطی از سرعت ایمن یا ورود به محدوده خطر، هشدار می دهند یا حتی ترمز اضطراری را فعال می‌کنند. این فناوری ها می توانند بیش از ۹۵ درصد از حوادث ناشی از اشتباهات نیروی انسانی جلوگیری کنند.
2 – نظارت هوشمند و پیش بینی خرابی ها با فناوری های نوین: فناوری های نوینی مانند (Digital Twins) و ماشین لرنینگ قادرند هزاران دارایی ریلی از جمله واگن ها و سوزن ها را به صورت لحظه ای زیر نظر داشته و هشدارهای به موقع برای شناسایی مشکلات قریب الوقوع مانند خرابی بلبرینگ چرخ ارائه دهند. این نظارت هوشمند باعث کاهش تصادفات پرهزینه و افزایش ایمنی می‌شود.
3 -مدیریت بهینه شرایط بحرانی و واکنش سریع : سیستم های نظارتی متمرکز در خطوط قطار شهری (مترو) با فراهم کردن اطلاعات دقیق و به موقع به مرکز فرمان، امکان اتخاذ تصمیمات صحیح و سریع در شرایط اضطراری را فراهم می‌کنند. این سیستم ها می‌توانند در مواقع بروز مشکلات ترافیکی، اعزام تیم های نگهداری، توقف اضطراری قطار و تخلیه مسافران را به خوبی مدیریت کنند.
4 – افزایش آگاهی موقعیتی و هماهنگی ارتباطی : سیستم های هشدار زود هنگام و شبکه های ارتباطی پایدار، اطلاعات حیاتی را به تیم های پشتیبانی و اپراتورها منتقل می‌کنند تا واکنش سریع و هماهنگ در مواقع خطر انجام شود. این امر به کاهش شدت حوادث و جلوگیری از گسترش خسارات کمک می‌کند.
5 – کاهش وقوع تصادفات در تقاطع ها و نقاط پرخطر : نصب علائم هشدار دهنده، گیت های خودکار و سیستم های سیگنالینگ هوشمند در تقاطع های هم سطح و نقاط حساس، از برخورد قطارها با وسایل نقلیه و عابران جلوگیری می‌کند و به کاهش شدت حوادث کمک می‌کند.
نتیجه گیری
تحلیل علمی حوادث ریلی نشان می دهد که ترکیبی از عوامل انسانی، فنی، محیطی و مدیریتی در وقوع حوادث نقش دارند. کاهش حوادث و تلفات نیازمند رویکردی جامع و سیستماتیک است که آموزش، فناوری، مدیریت ریسک و بهبود زیرساخت را توأمان دربرگیرد. با توجه به روند کاهشی حوادث در سطح جهانی، ادامه این مسیر و سرمایه گذاری هدفمند در حوزه ایمنی، می تواند حمل و نقل ریلی را به یکی از امن ترین شیوه های جابجایی تبدیل کند.
